Hryćko Czarny, prawdziwe nazwisko Hryćko Sawicz (zm. 1630), starszy rejestru kozackiego. Pochodził z Czerkas; brak bliższych danych o pochodzeniu społecznym. W r. 1624 przewodził Kozakami w wyprawie moskiewskiej na Tatarów. W r. 1628 sprzyjająca Rzpltej starszyzna obrała go przywódcą rejestru, utrącając tym samym kandydaturę niejakiego «Mojżenicy», wysuniętą przez «wypiszczyków» (Kozaków usuniętych z rejestru). Wybór H-i dokonany został zapewne przy pomocy agenta króla Zygmunta III, Łuszczyńskiego, który bawił podówczas na Zaporożu z listem królewskim. H. reprezentował ultralojalny stosunek do Rzpltej, ściągając przez to na siebie nienawiść dołów kozackich i «wypiszczyków». Uważali go za narzuconego im siłą. Porozumiewali się, wbrew jego woli, bezpośrednio z Tatarami. Część rejestrowych Kozaków, niezadowolona z rządów H-i, uciekła na Zaporoże, gdzie w r. 1629 obrano nowego hetmana w osobie Lewka Iwanowicza. Tymczasem H. rychło po swoim obiorze 8 XI 1628 r. zorganizował za namową braci Mehmeta i Szahina Girejów i za zgodą Rzpltej nową wyprawę przeciwko chanowi Dżanibegowi Girejowi. Wyprawa ta celu swego nie osiągnęła, tj. nie osadziła na tronie krymskim Mehmeta Gireja. W r. 1629 H. wziął udział z rejestrowymi, obok wojska koronnego, w odparciu najazdu tatarskiego na Ukrainę, uczestnicząc m. in. w zwycięskiej bitwie z Tatarami pod Bursztynem (koło Halicza). Napięcie między lojalnymi rejestrowymi a Zaporożem rosło, a gdy jesienią 1629 r. przybyło na Ukrainę wojsko kwarciane, wysłał H. ultimatum na Niż, żądając od Zaporożców i zbiegłych rejestrowych podporządkowania się warunkom umowy kurukowskiej. Zaporożcy, na których czele stanął Taras Fedorowicz, udając chęć do zgody, zbliżyli się ku Czerkasom, rozbili «górę» rejestrowych i stracili ich hetmana H-ę (druga połowa marca 1630 r.). Stało się to początkiem ruchu chłopskiego w Kijowszczyźnie i Połtawszczyźnie. Jako jeden z głównych zarzutów przeciwko H-ce wysunęli Kozacy jego odstępstwo od prawosławia i przyjęcie unii i obwiniali go za wydarzenia lat 1628–30.

Baranowski B., Polska a Tatarszczyzna w l. 1624–9, Łódź 1948; Golobuckij W. A., Zaporožskoe Kazačestvo, Kiev 1957; Hruševskyj, Istorija, VIII cz. 1; Istoria Ukrainskoj SSR, Kiev 1953 I 206; Rudnyckyj S., Ukrainski Kozaky w 1625–30 rr., Zapysky Naukovoho Towarystva imeny Ševčenka, Lw. 1899 XXXI–XXXII (passim); Tomkiewicz W., Powstanie kozackie w r. 1630, Kr. 1930 s. 6, 7, 10, 12, 19; – Piasecki P., Chronica gestorum in Europa singularium, Kr. 1649 (przekład polski Chrząszczewskiego, Kr. 1870 s. 346); Ukrainne sprawy…, Wyd. S. Przyłęcki, Lw. 1842 s. 51; Žerela do istorii Ukrainy-Rusy, Lw. 1908 VIII 347; – B. Narod.: rkp. Pol. F. IV 241 s. 684–6; B. Czart.: rkp. 362 s. 113–5.

Zbigniew Wójcik